Củ cẩu ngồ lực (Thổ phục linh) chữa vẩy nến

Hỏi:

Thời tôi công tác ở Lào Cai, có người bạn cùng cơ quan bị vẩy nến rất nặng, đã được một ông lang người dân tộc Tày chữa khỏi bằng rễ cây "cẩu ngồ lực". Gần đây, nhà tôi có người bị vẩy nến, nên tôi rất muốn biết, cây cẩu ngồ lực còn có tên gì khác, có thể kiếm hoặc mua ở đâu, và cây còn có tác dụng gì khác?

Nguyễn Lê Giang, Việt Yên, Bắc Giang

Đáp:

Cây thuốc bạn quan tâm mọc hoang khắp nơi ở nước ta, từ Bắc chí Nam; trong sách thuốc Đông y ở nước ta thường gọi là "Thổ phục linh". Cây còn có nhiều tên khác, như "khúc khắc", "khau đâu", "dây chắt", "dây khum", "cậm cù", "tập tàng", "khúc khắc nhẵn", "mọt hoi dòi" (dân tộc Dao); còn đồng bào dân tộc Tày gọi là "cẩu ngồ lực" như bạn đã biết; cây có tên khoa học là Smilax glabra Roxb. (Smilax hookeri Kunth), thuộc họ Hành tỏi (Liliaceae).

Thổ phục linh là một loại dây leo sống lâu năm, thân dài 4-5m, có thể tới 10m; có nhiều cành nhỏ, gầy, không gai, thường có tua cuốn dài. Lá mọc so le, hình trái xoan thuôn, phía dưới tròn, dài 5-13cm, rộng 3-7cm, chắc cứng, hơi mỏng, có 3 gân nhỏ từ gốc và nhiều gân con. Hoa mọc thành tán chừng 20-30 hoa. Cuống chung chỉ ngắn chừng 2mm, cuống riêng dài hơn, chừng 10mm hay hơn. Quả mọng, hình cầu, đường kính 6-7mm, hơi 3 cạnh, có 3 hạt.

Vị thuốc "Thổ phục linh" trong Đông y (Rhizoma Smilacis) là thân rễ phơi hay sấy phô của cây nói trên. Có thể thu hoạch quanh năm, nhưng tốt nhất vào thu đông. Đào lấy thân rễ, cắt bỏ rễ nhỏ rửa sạch, thái mỏng khi đang còn ướt (cho dễ thái), phơi khô; có khi ngâm nước nóng ít phút rồi mới thái cho dễ hơn. Có nơi lại để nguyên củ phơi khô.

Thổ phục linh là một vị thuốc được dùng cả trong Đông y và Tây y (Tây y dùng với tên Salsepareille làm thuốc tẩy máu, làm ra mồ hôi, chữa giang mai, ...).

Theo Đông y: Thổ phục linh có vị ngọt, nhạt, tính bình; vào 2 kinh Can và Vị. Có tác dụng thanh nhiệt trừ thấp, tiết trọc giải độc (đào thải các chất cặn bã và giải độc). Dùng chữa phong thấp khớp đau xương, lở ngứa ngoài da, ác sang ung thũng (ung nhọt sưng đau), giải độc do thủy ngân, ... Dân gian thường dùng để tẩy độc cơ thể, bổ dạ dày, khỏe gân cốt, làm ra mồ hôi, ... Liều dùng hàng ngày 10-20g dưới dạng thuốc sắc; có khi dùng với liều cao hơn.

Sử dụng thổ phục linh để chữa bệnh vẩy nến là một kinh nghiệm đã được lưu truyền từ lâu trong dân gian và đã được các nghiên cứu thực nghiệm chứng thực:

    - Năm 1961, khoa da liễu Quân y Viện 108 đã thử nghiệm sử dụng thổ phục linh chữa bệnh vẩy nến (psoriasis) bằng đơn thuốc sau đây: Thổ phục linh 40-80g, hạ khô thảo nam (cây cải trời) (Blumea subcapitata) 80-120g; cả 2 vị sắc với nước (500ml) trong 3 giờ ở nồi hấp 150 độ C, được 300ml chia 3 hoặc 4 lần uống trong ngày. Dùng điều trị cho 21 người khỏi hẳn, nhưng có phối hợp ghép Philatôp, 3 trường hợp đỡ 70-80%; 1 trường hợp điều trị dở dang. Thời gian điều trị trung bình là 79 ngày (ngắn nhất 23 ngày, dài nhất 118 ngày). Trong khi uống thuốc có phối hợp bôi những thuốc như thuốc mỡ salixylic 5%, crizôphanic 5%, dầu cađơ (huile de cade) 10%, mỡ saburô (sabouraud).

    - Các năm sau, tại một số bệnh viện khác cũng đã thử nghiệm sử dụng thổ phục linh chữa vẩy nến đạt kết quả tốt.

Hiện tại, trên lâm sàng, các thầy thuốc thường sử dụng thổ phục linh để chữa bệnh vẩy nến theo 2 công thức như sau:

    (1) Dùng thổ phục linh 40-80g, hạ khô thảo nam (cây cải trời) 80-120g; cả 2 vị sắc kỹ với nước, chia 3 hoặc 4 lần uống trong ngày.

    (2) Dùng thổ phục linh 40g, hà thủ ô 20g, đương quy 20g, khương hoạt 16g, ké đầu ngựa 16g, sinh địa 16g, huyền sâm 12g, uy linh tiên 12g; sắc nước uống mỗi ngày 1 thang.

Ngoài ra, thổ phục linh còn có thể sử dụng để chữa trị nhiều chứng bệnh khác:

    (1) Chữa phong thấp khớp xương đau nhức:

        (1.1) Dùng thổ phục linh 20g, cốt toái bổ (còn gọi là tắc kè đá, cây tổ rồng, ...) 10g, thiên niên kiện 8g, đương quy 8g, bạch chỉ 6g; sắc kỹ với nước, chia  2-3 lần uống trong ngày (Kinh nghiệm dân gian Việt Nam).

        (1.2) Thổ phục linh 50g (gọt bỏ vỏ, thái nhỏ), thịt lợn 100g; 2 thứ cùng hầm kỹ, thêm gia vị, chia 2-3 lần ăn trong ngày (Kinh nghiệm dân gian Trung Quốc, ghi trong sách "Chiết Giang dân gian thường dụng thảo dược").

    (2) Phụ nữ nổi hạch hai bên âm hộ, đau nhức, lúc nóng lúc rét: Dùng thổ phục linh, rễ quít rừng, rễ cây bươm bướm - mỗi thứ 20g; cùng sắc uống (Lãn Ông, sách "Bách gia trân tàng").

    (3) Loa lịch: Thổ phục linh tán thành bột mịn 20g, gạo tẻ 50g; nấu cháo ăn hàng ngày. Cũng có thể dùng 30g thổ phục linh sắc nước uống hàng ngày.

        "Loa lịch" còn gọi là "lịch tử cảnh", "cảnh bệnh", "thử sương" là chứng kết hạch ở cổ - loại nhỏ gọi là "loa", to gọi là "lịch". Thường phát ra ở cổ, trước hoặc sau tai; có khi lan tới dưới hàm, trên vú hoặc dưới nách, hình dạng lổn nhổn như hạt châu. Thoạt tiên chỉ có vài mụn nhỏ như hạt đậu, dần dần số mụn tăng lên, kết tụ lại thành những hạch lớn hơn, ... Lúc đầu da không đổi màu, ấn vào không thấy đau, lâu ngày mới thấy hơi đau. Khi vỡ mủ loãng như đờm hay nước đậu, lâu ngày không liền miệng, giống như mạch lươn hoặc hang chuột (nên còn gọi là "thử lậu"), ...

    (4) Viêm da, lở ngứa: Dùng thổ phục linh 30g, dây kim ngân (nhẫn đông đằng) 20g, ké đầu ngựa 15g; sắc nước uống hàng ngày.

Lương y HUYÊN THẢO