Lá và hạt cây củ đậu rất độc?

Hỏi:

Gần đây, tôi nghe một số người nói, cây củ đậu có lá và hạt rất độc. Đề nghị "Thuốc vườn nhà" cho biết có đúng hay không? Cây củ đậu có thể dùng để chữa những loại bệnh gì?

Lê Văn Sảng, Hòa Bình

Đáp:

Hạt củ đậu đúng là rất độc, cả lá cây củ đậu cũng vậy. Trong thiên nhiên, có rất nhiều loài cây như vậy. Một trong số những cây rất quen thuộc tương tự như vậy là na, quả na ăn rất ngon và bổ, nhưng hạt na cũng là thứ rất độc, chỉ dùng để chữa bệnh ngoài da.

Củ đậu được trồng ở nhiều nơi, cả đồng bằng cũng như miền núi, để lấy rễ củ ăn. Cây còn có rất nhiều tên gọi khác như "củ sắng", "củ sắn", "sắn nước" (miền Nam), "mằn cát", "mằn phao" (dân tộc Tày), "măn phăo" (Lào), "krâsang" (Cămpuchia), "thổ qua", "lương qua", "lương thự", "cát qua", "cát thự", "thổ la bốc thảo qua như", "sa cát", "địa la bốc", ... tên khoa học là Pachyrrhizus erosus (L.) Urb., thuộc họ Đậu (Fabaceae).

Cây củ đậu là một loại cây leo, có rễ củ hình như con quay lớn. Lá kép gồm 3 lá chét, mỏng, hình quả trám dài 4-8cm, rộng 4-12cm, những lá phía dưới không đối xứng. Hoa màu tím nhạt, khá lớn, mọc thành chùm dài ở kẽ  lá. Quả hơi có lông, không cuống, dài 12cm, rộng 12mm, ở khe các hạt hơi lõm  xuống. Trong quả có tới 9 hạt, đường kính chừng 7mm, hình thấu kính. Hạt cứng khó giã nhỏ.

Trong rễ củ (củ đậu), sau khi đã bóc vỏ có tới 90% nước, 2,4% tinh bột, 4,51% đường toàn bộ; 1,46% protid, 0,39% chất vô cơ, không thấy có chất béo, không thấy có tanin, không có axit xyanhydric; có men peroxyđaza, amylaza và photphataza. Trong hạt củ đậu có 12,27% độ ẩm, 20,13% chất béo, 30,61% chất protid, 4,8% tanin, 5,85% tinh bột, 3,25% đường toàn bộ.

Trong hạt của cây củ đậu có các chất độc tên là rotenon và tephrosin. Trong lá cũng có các chất như trong hạt.

Như vậy, cây củ đậu cho ta rễ củ (thường gọi là củ) ăn được, nhưng lá và hạt có chất độc.

Hạt củ đậu có chất độc nên chỉ được dùng để chữa bệnh ngoài da; một số nơi người ta giã nhỏ hạt rồi hòa vào nước để duốc cá. Lá rất độc đối với trâu bò, nhưng đối với ngựa thì ít độc hơn. Chú ý không cho trâu bò ăn lá củ đậu để tránh bị ngộ độc. Lá cũng độc với cá, nên cũng có thể dùng để duốc cá. Một số nơi cũng dùng lá để chữa bệnh ngoài da, như hạt.

Củ đậu được sử dụng làm thuốc trong Đông y và dân gian từ rất lâu đời.

Theo Đông y: Củ đậu có vị ngọt, tính mát; vào 2 kinh Phế và Vị. Có tác dụng tinh tân chỉ khát (tăng dịch sinh lý, chống khát) và giải độc rượu.

Một số cách sử dụng cụ thể:

    (1) Giải độc rượu: Dùng củ đậu trộn với đường cát ăn. Sử dụng thường xuyên có tác dụng giải độc rượu rất tốt đối với những người nghiện rượu, nhiễm độc rượu mạn tính.

    (2) Thuốc trừ sâu hại cây: Hạt của đậu ngâm với nước một đêm, sau giã nhỏ, thêm nước với tỷ lệ 1,5-2% hoặc 4% trộn đều. Phun lên những cây rau, cây bông, cây thuốc lá, ... ở ngoài ruộng. Có tác dụng diệt sâu rau, sâu tơ, rệp rau, rệp thuốc lá, rệp bông, rầy bông, rầy lúa, bọ nhảy. Nói chung, sau 24-36 giờ rệp và nhện đỏ chết hết hay gần hết (90-100%).

    (3) Chữa ghẻ, da lở loét lâu ngày: Hạt củ đậu giã nhỏ, nấu với dầu vừng, để nguội, bôi hàng ngày. Có thể phối hợp với quả bồ hòn, hạt máu chó, lượng tùy ý. Dùng lá củ đậu giã nát, xát vào chỗ ghẻ cũng có tác dụng.

Lương y HƯ ĐAN