Uất kim là thuốc Nam hay thuốc Bắc?

Hỏi:

Cách đây ít lâu, khi đưa mẹ tôi đi khám Đông y ở một phòng khám liên doanh trên Hà Nội, thầy thuốc kê cho đơn thuốc có vị thuốc tên là "uất kim" và nói phải nhập từ Trung Quốc nên giá rất đắt. Điều kiện kinh tế gia đình tôi hiện rất khó khăn, vì vậy đề nghị "Thuốc vườn nhà" cho biết, vị thuốc "uất kim" có những tác dụng gì? Có thể thay thế bằng vị thuốc Nam nào tính năng tương đương hay không?

Nguyễn Tam, Mỹ Lộc, Nam Định

Đáp:

Vị thuốc "uất kim" bạn quan tâm, thực ra là một vị thuốc Nam, được khai thái từ một loại cây rất quen thuộc, đó là cây nghệ vàng.

Ngoài tác dụng làm thực phẩm, cây nghệ vàng cho hai vị thuốc:

    1. Khương hoàng: Là thân rễ (căn hành), thường gọi là "củ nghệ";

    2. Uất kim: Là rễ củ (căn khối), thường gọi là "củ con", "dái nghệ", ...

Theo Đông y: Uất kim có vị cay, đắng, tính hàn (lạnh); vào 3 kinh Tâm, Can và Đảm. Có tác dụng hành khí, giải uất, lương huyết (mát máu) và phá ứ. Chủ trị các chứng thổ huyết, đổ máu cam, đái ra máu, kinh nguyệt nghịch lên (nghịch kinh), đau ngực, đau sườn, viêm gan vàng da, sỏi mật, ...

Để thay thế một vị thuốc, trước tiên cần biết rõ tác dụng của nó. Trong Đông y, tùy theo tác dụng, các vị thuốc được phân thành các "loại" và các "nhóm" khác nhau.

Ví dụ, loại thuốc "giải biểu" (giải cảm) bao gồm 2 nhóm thuốc là thuốc "giải phong hàn" (chữa cảm lạnh) và thuốc "giải phong nhiệt" (chữa cảm nóng); loại "thuốc bổ" bao gồm 4 nhóm thuốc là thuốc "bổ khí", thuốc "bổ huyết", thuốc "bổ Dương", thuốc "bổ Âm" ...

Khi thiếu một vị thuốc nào đó, trên lâm sàng thường thay thế bằng vị thuốc trong cùng một nhóm.

Vị thuốc "uất kim" được xếp vào nhóm thuốc "hoạt huyết chỉ thống" (thúc đẩy tuần hoàn máu, chống đau), trong loại thuốc "hoạt huyết hóa ứ" (thúc đẩy tuần hoàn máu và giải trừ huyết ứ).

Trong nhóm thuốc "hoạt huyết chỉ thống", cùng với "uất kim" còn có các vị thuốc như "xuyên khung", "diên hồ sách", "khương hoàng", "nhũ hương", "một dược", "ngũ linh chi", ...

"Khương hoàng" và "uất kim" được khai thác từ cùng một loại thực vật, chỉ có bộ phận sử dụng là khác nhau. "Uất kim" và "khương hoàng" cùng nằmg trong nhóm thuốc "hoạt huyết chỉ thống"; đều có tác dụng hoạt huyết tán ứ, hành khí chỉ thống; đều sử dụng chữa ngực sườn đau tức do khí trệ huyết ứ, bế kinh, thống kinh (hành kinh đau bụng), ...

Về tính năng, "khương hoàng" vị cay, tính ấm (ôn), có tác dụng hành khí tán ứ mạnh; trên lâm sàng thường dùng chữa các chứng huyết ứ do hàn ngưng khí trệ, tác dụng tốt nhất. Còn "uất kim" vị đắng tính lạnh, có tác dụng phá ứ tán kết, đồng thời còn có thể lương huyết (mát máu), nên trên lâm sàng sử dụng chữa các chứng huyết ứ có kèm theo những biểu hiện thuộc chứng nhiệt.

Tóm lại, "khương hoàng" và "uất kim" đều dùng chữa các chứng "huyết ứ"; nếu là "chứng hàn" thì nên dùng "khương hoàng", còn nếu là "chứng nhiệt" nên dùng "uất kim".

Như vậy, để thay thế vị thuốc "uất kim", nói chung bạn có thể sử dụng vị thuốc "khương hoàng" (củ nghệ), đồng thời phối hợp thêm với một số vị thuốc có tác dụng lương huyết; tốt nhất nên có sự tư vấn của thầy thuốc chuyên về Đông y.

Lương y HƯ ĐAN