Kim cương (lan gấm) bổ dương mạnh?

Hỏi:

Mới đây tôi có vào Kon Tum công tác. Trong bữa tiệc chiêu đãi, tôi thấy trên bàn có mấy đĩa rau rừng, gọi là "rau kim cương". Các bạn ở địa phương nói rằng, đây là một loại rau quý hiếm, có tác dụng bổ dương rất mạnh, ăn vào "dụng cụ" sẽ cứng như kim cương!!!. Tôi không biết hư thực ra sao, vì vậy mong được "Thuốc vườn nhà" thông tin cho biết.

Đào Thế Vinh, Tây Hồ, Hà Nội

Đáp:

Lan gấm

Thứ "rau" mà bạn hỏi, trên thực tế là một vị thuốc. Trong các sách thuốc ở nước ta thường gọi là "lan gấm". Trong sách thuốc Trung Quốc, cây có tên là "thạch thượng ngẫu", "thạch tằm", "hồng thạch tằm", "chân kim thảo", ... Tên khoa học của cây là Ludisia discolor (Ker-Gawl.) A. Rich., thuộc họ Lan (Orchidaceae).

Lam gấm có thân mềm mọng nước, có nhiều đốt màu đỏ hay tím hồng. Thân phần dưới mọc bò sát đất, từ các mấu rễ mọc ra bám chặt vào đá. Thân phần trên mọc đứng, cao 15-25cm, hơi có lông. Từ phần thân già thường mọc ra những chồi nhánh, bò lan sát mặt đất. Đoạn thân cắt rời, nếu được tiếp xúc với mặt đất, có khả năng tái sinh thành cây mới. Lá mọc so le, hình bầu dục hoặc hình trứng, dài 4-7cm, rộng 2,5-3cm, gốc tròn, đầu tù hơi nhọn, cuống lá dài có bẹ ở gốc. Lá óng ánh, có vân trắng hình mạng rất rõ. Mặt trên có màu xanh lục hay nâu tía, mặt dưới màu hồng tím. Lá và thân có màu tía hay đỏ nâu giúp cây vẫn có thể quang hợp ngay cả trong điều kiện ánh sáng yếu. Cụm hoa mọc ở ngọn thân thành bông dài 3-8cm, có lông dày đặc. Lá bắc màu nâu vàng. Hoa màu trắng. Lá đài lưng dính với cánh hoa thàng mũ có 3 răng. Lá đài bên rời nhau, cánh môi màu vàng hình chữ T, cột dài bằng bao phấn. Bầu có lông. Những nhánh cây trưởng thành (thường trên 1 năm tuổi) có hoa quả hàng năm và sau đó tiếp tục tồn tại khoảng gần 1 năm nữa mới tàn lụi. Cây tái sinh chủ yếu bằng hạt hoặc được trồng bằng các đoạn thân.

Cây có tên là "lan gấm" vì đó là một loài lan, có lá màu nâu tía nhìn tựa như gấm. Do cây mọc trên đá và thân có đốt trông như ngó sen, nên sách thuốc Trung Quốc gọi là "thạch thượng ngẫu" ("thạch thượng" là trên đá, "ngẫu" là ngó sen); cây mọc sát đất, màu đỏ tía, có rễ bám vào đá  trông giống con tằm, nên còn có tên là "thạch tằm" hay "hồng thạch tằm" ("thạch" là đá, "tằm" là con tằm, "hồng" là đỏ).

"Kim cương" là tên mới xuất hiện thời gian gần đây. Những người đi khai thác về bán thường gọi như vậy, có thể do lá óng ánh như kim cương; cũng có thể do "tam sao thất bản" từ tên "chân kim thảo"; hoặc gọi như vậy với mục đích làm tăng thêm giá trị của cây; khó thể khảo chứng chính xác.

Cây lan gấm phân bố ở một số vùng núi thuộc các tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, Hòa Bình, Lào Cai, Hà Tây cũ (chùa Hương), Vĩnh Phúc, Kon Tum, Gai Lai, Đắc Lắc, Khánh Hòa, Bình Thuận và Lâm Đồng.

Lan gấm là loại cây đặc biệt ưa ẩm và ưa bóng. Thường mọc rải rác hoặc thành các đám nhỏ lẫn trong lớp tảm mục hoặc ở hốc đá, dưới tán rừng kín thường xanh ẩm. Cây sinh trưởng mạnh trong mùa mưa ẩm; chịu được thời tiết có sương mù dài ngày.

Lan gấm vốn là loài có trữ lượng nhỏ ở nước ta. Vài năm gần đây cây bị khai thác ở khắp nơi, cả miền Bắc lẫn miền Trung và miền Nam, để bán sang Trung Quốc, khiến trữ trữ lượng giảm đi mau chóng. Hiện tại, cây đã khan hiếm nên giá tăng nhanh; ở Kon Tum và Gia Lai giá cây tươi đã lên tới khoảng bẩy tám trăm ngàn đồng 1 kilôgam. Tình trạng khai thác ồ ạt đã đẩy loài cây này đến chỗ hiếm gặp, thậm chí đang có nguy cơ bị tuyệt chủng.

Trước kia lan gấm (kim cương) thường chỉ được trồng để làm cảnh. Tác dụng chữa bệnh mới chỉ được phát hiện và sử dụng những năm gần đây. Để làm thuốc, người ta thu hái toàn cây; dùng tươi hoặc phơi hay sấy khô.

Theo Đông y: Lan gấm có vị ngọt, hơi chát, tính mát. Có tác dụng tư âm nhuận phế, thanh nhiệt lương huyết. Dùng chữa lao phổi khạc ra máu, thần kinh suy nhược, ăn không ngon miệng. Liều dùng hàng ngày 3-9g khô (9-15g tươi), sắc nước uống.

Trong các tài liệu về thực vật làm thuốc ở trong và ngoài nước, mà chúng tôi có trong tay, không thấy nói tới tác dụng bổ dương của vị thuốc này. Bản thân tôi (tác giả viết bài này) và một số người quen (ở những độ tuổi khác nhau), cũng đã từng được thưởng thức thứ rau rừng này, nhưng dùng xong, không hề thấy tác dụng đặc biệt gì đối với "dương sự".

Thực ra hiện nay, không chỉ lan gấm (kim cương), mà rất nhiều món ăn hay vị thuốc khác, cũng thường được gán ghép thêm tác dụng cường dương, với mục đích làm tăng giá trị, kích thích tiêu thụ?

"Thuốc vườn nhà" xin giới thiệu về một số tác dụng chữa bệnh của vị thuốc này:

    (1) Chữa lao phổi, khạc ra máu, thần kinh suy nhược, kém ăn ít  ngủ: Dùng lan gấm, mạch môn, huyền sâm, ngưu tất, thảo quyết minh (hạt muồng ngủ, sao), hoài sơn - mỗi vị 20g; sắc lấy nước uống.

    (2) Chữa viêm phế quản, ho: Dùng lan gấm 20g, thạch hộc 12g, ngọc trúc 12g, bách bộ 8g, cam thảo 4g; sắc lấy nước uống.

Lương y HUYÊN THẢO