Ngó sen: Thanh nhiệt, bổ dưỡng, chữa xuất huyết

Hỏi:

Tôi là độc giả thường xuyên của thuocvuonnha.com. Trên "Thuốc vườn nhà" đã phổ biến nhiều vấn đề bổ ích về tác dụng của lá sen. Mùa hè, gia đình chúng tôi thường hay ăn các món chế từ củ sen và rất muốn biết củ sen có những tác dụng gì? Rất mong được Quý báo quan tâm, giới thiệu cho biết.

Nguyễn Thị Bích, Thái Bình

Đáp:

Sen

Cây sen mọc từ dưới nước, thân rễ mọc ở trong bùn. Thân rễ cây sen, thường gọi là "ngó sen" hay "củ sen", bao gồm nhiều đoạn phình ra thắt lại, giống như dây xúc xích. Cái khúc phình to ra chất xốp, có nhiều lỗ bên trong. Ngó sen bẻ ra có nhiều sợi tơ dính vẫn ở hai đầu, vì thế có câu "Ngó sen đứt tơ vẫn còn vương".

Ngó sen sử dụng làm thực phẩm, có thể ăn sống như hoa quả hay làm nộm, hoặc đem nấu thành những món ăn khác nhau.

Ngó sen thực ra cho ta 2 vị thuốc. Trong Đông y, phần phình to thường gọi là "ngẫu" hoặc "ngẫu qua"; phần thắt lại gọi là "ngẫu tiết" (có nghĩa là "đốt ngó sen").

Ngó sen

Tính năng và tác dụng của 2 vị thuốc đó cơ bản giống nhau, nhưng cũng có một vài khác biệt nhất định, cụ thể:

    - Phần phình to (ngẫu): Có vị ngọt, tính hàn, vô độc; vào 3 kinh Tâm, Tỳ và Vị.

    - Phần thắt lại (ngẫu tiết): Có vị ngọt chát, tính bình; vào 3 kinh Can, Phế và Vị.

    - "Ngẫu" (phần phình to) có tác dụng thanh nhiệt và bổ dưỡng tốt hơn, nhưng tác dụng cầm máu không mạnh bằng "ngẫu tiết".

Ngoài ra, tác dụng của ngó sen còn phụ thuộc vào cách bào chế, tùy theo cách thức chế biến mà "tính dược" của nó cũng sẽ khác đi, cụ thể:

    - Ngó sen khi để sống có tính hàn (lạnh). Có tác dụng thanh nhiệt, tán ứ, làm cho hết nôn (chỉ ẩu), giải khát, tỉnh rượu, thường dùng để chữa trị các chứng xuất huyết do nhiệt. Đặc biệt là phụ nữ sau khi sinh đẻ thường phải kiêng những thứ sống lạnh, nhưng vẫn có thể sử dụng được ngó sen.

    - Còn ngó sen chín có tính ôn (ấm). Có tác dụng kiện Tỳ khai Vị, làm ngừng ho (chỉ khái), dưỡng huyết, sinh cơ; dùng chữa các vết thương lở loét lâu ngày không kín miệng, ... Khi đã nấu chín, tuy tác dụng thanh nhiệt tán ứ của ngó sen có giảm đi một chút, nhưng tác dụng tư dưỡng và bổ âm lại được tăng cường; vì vậy những người Tỳ Vị hư nhược, nhất là người cao tuổi, ăn ngó sen chín rất tốt.

    - Ngó sen sau khi đã sao cháy thành than, thì tác dụng cầm máu lại càng mạnh thêm. Khi ăn ngó sen, người ta thường hay nhặt bỏ "mấu" (ngẫu tiết), làm như vậy không thật hợp lý. Bởi lẽ, ngẫu tiết là thứ thuốc cầm máu rất hay, có thể chữa được nhiều dạng xuất huyết, như chảy máu cam, ho hoặc nôn ra máu, đại tiện ra máu, phụ nữ bị băng lậu, ...

"Thuốc vườn nhà" xin giới thiệu một số ứng dụng cụ thể:

    (1) Chữa các chứng xuất huyết:

        - Theo kinh nghiệm dân gian, trong những trường hợp bị chảy máu, như máu cam, đại tiểu tiện ra máu, ... chỉ cần lấy độ chục cái ngó sen, đem giã nát, thêm chút đường đỏ rồi đun lên uống vào buổi sáng và buổi tối; thông thường trong khoảng mươi hôm là khỏi bệnh.

        - Để chữa xuất huyết dạ dày, có thể lấy nước ép ngó sen và nước ép củ cải - mỗi thứ khoảng 20-30ml; trộn đều rồi uống, ngày 2 lần, liên tục trong nhiều ngày.

    (2) Chữa sốt xuất huyết: Dùng ngó sen 30g, lá sen 30g, rau má 30g, bông mã đề 20g; sắc nước uống trong ngày. Trường hợp xuất huyết nặng, có thể tăng lượng ngó sen và lá sen lên tới 40-50g.

    (3) Chữa ngộ độc do ăn cua: Đây là bài thuốc kinh nghiệm đã được ứng dụng chữa khỏi bệnh cho vua Tống Hiếu Tông. Theo Tống sử, một lần Tống Hiếu Tông ăn cua bắt từ hồ lên và đã mắc phải bệnh lỵ, đau bụng đi ngoài liên tục, phân lẫn máu, ... Các thầy thuốc trong Thái y viện chữa mãi vẫn không khỏi. Sau đó, qua tiến cử, một thầy lang không tên tuổi chỉ cần lấy ngó sen non, giã nát, đem hòa với rượu nóng cho uống, thế mà chỉ vài lần thì khỏi.

    (4) Chữa nôn: Ngó sen sống 30g, gừng sống 3g; 2 thứ giã vắt lấy nước, chia thành hai lần uống trong ngày.

    (5) Chữa ho nhiệt: Nước ép ngó sen và nước ép quả lê - mỗi thứ 100ml; trộn đều, ngày uống 3 lần, liên tục trong 5-7 ngày.

    (6) Trị bệnh ưa chảy máu (hemophilia): Ngó sen tươi 1000g, lê tươi 1 quả, củ năn (mã thầy) 500g, mía tươi 500g, sinh địa 250g; tất cả ép lấy nước, ngày uống 3-4 lần, mỗi lần 1 chén con.

    (7) Một số món cháo bổ dưỡng:

        (7.1) Bột ngó sen 25g, gạo tẻ 25g, đường tùy lượng; đem nấu cháo ăn vào buổi sáng và buổi tối. Cháo này có tác dụng tăng thể lực, chữa kém ăn, mất ngủ, miệng khát, ngực bứt rứt khó chịu.

        (7.2) Ngó sen tươi 50g, gạo tẻ 50g, đường tùy lượng; nấu cháo ăn. Có tác dụng trị các chứng miệng khô, lưỡi rát, đờm dính máu, mũi khô chảy máu do nhiệt gây nên.

Lương y HƯ ĐAN