Biện chứng thực liệu chữa mất ngủ

Phật thủ

Quan niệm của Tây y và Đông y về chứng bệnh mất ngủ không hoàn toàn giống nhau. Tây y thường coi mất ngủ là một biểu hiện của bệnh lý thần kinh suy nhược. Còn Đông y quan niệm, mất ngủ là chứng bệnh có nhiều hình trạng và mọi rối loạn hoặc mất cân bằng trong hoạt động sinh lý của cơ thể, bao gồm cả tình trạng suy yếu của hệ thần kinh, đều có thể dẫn tới mất ngủ.

Vì vậy, khi chữa trị chứng bệnh mất ngủ, thầy thuốc Đông y luôn tuân thủ nguyên tắc tiếp cận tổng thể và tiến hành chữa trị từng trường một theo nguyên tắc biện chứng luận trị.

Để sử dụng các loại thực phẩm và vị thuốc một cách có hiệu quả, trên lâm sàng cần căn cứ vào những chứng trạng biểu hiện cụ thể, để xác định đúng loại hình bệnh, trên cơ sở đó lựa chọn những phép chữa, món ăn, bài thuốc thích hợp.

Dưới đây là một số loại hình mất ngủ thường gặp:

1. Tâm tỳ lưỡng hư:

    Đây là loại hình bệnh thường hay gặp nhất. Nguyên nhân thường do làm việc quá vất vả, mệt nhọc, hoặc lo buồn, suy nghĩ quá căng thẳng, khiến cho tạng tâm và tạng tỳ bị hư tổn, từ đó mà sinh ra mất ngủ.

    - Chứng trạng biểu hiện: Mất ngủ hoặc khó ngủ, hay ngủ mê, dễ tỉnh giấc, kèm theo những biểu hiện khác như sắc mặt không tươi hoặc đen sạm, tinh thần uể oải, hay quên, hồi hộp, trống ngực - tim đập dồn loạn nhịp từng cơn, ăn uống không ngon miệng, người mệt mỏi, cơ bắp đau nhức, chất lưỡi nhợt, mạch tế nhược (nhỏ, yếu).

    - Phép chữa: Bổ tâm, kiện tỳ, an thần.

    • Món ăn - Bài thuốc tiêu biểu:

        (1) Cháo táo nhân bạch truật: Toan táo nhân 10g, bạch truật 10g, gạo tẻ 50g; đem táo nhân và bạch truật sắc lấy nước, bỏ bã, cho gạo vào nấu thành cháo, thêm mắm muối gia vị cho vừa miệng; chia ra 2 lần ăn trong ngày; liên tục từng đợt 7-10 ngày (liệu trình 10 ngày).

        (2) Canh hạt sen thịt nạc: Thịt lợn nạc 250g, hạt sen 50g; thịt lợn thái nhỏ, cùng hạt sen nấu thành món canh; ăn trong bữa cơm hàng ngày, liệu trình 10 ngày.

        (3) Trà kiện tỳ an thần: Hoài sơn (củ mài, sao vàng) 12g, hạt sen (để cả tim, sao vàng) 12g, long nhãn 8g, lá dâu non 10g, lá vông 10g, táo nhân (sao đen) 6g; sắc nước uống trong ngày, liệu trình 10 ngày.

    • Trường hợp nặng, cần sử dụng bài "Quy tỳ thang", thành phần như sau:

        (4) Quy tỳ thang: Nhân sâm 12g, bạch truật 9g, phục linh 12g, cam thảo 6g, hoàng kỳ 20g, đương quy 12g, long nhãn nhục 15g, táo nhân 15g, viễn chí 6g, mộc hương 3g; sắc nước nước uống trong ngày, uống khi thuốc còn ấm, liệu trình 10 ngày.

2. Tâm thận bất giao:

    Đây cũng là loại hình mất ngủ rất hay gặp. Nguyên nhân thường do làm việc, suy nghĩ quá căng thẳng, trí não quá mệt nhọc, tình chí u uất, ... Hoặc do cơ thể suy yếu do ốm đau lâu ngày, sinh hoạt tình dục không tiết chế, khiến cho "thận âm" bị hư tổn, thận dương thiên thịnh nhiễu động tâm thần, mà gây nên mất ngủ.

    Theo Đông y, để duy trì cân bằng Âm Dương trong nhân thể, "tâm hỏa" phải giáng xuống và "thận thủy" phải thăng lên. Như vậy gọi là "Tâm thận tương giao" hay "Thủy hỏa ký tế". Khi cơ chế thăng giáng đó bị rối loạn, gọi là "Tâm thận bất giao", thì Âm Dương trong cơ thể bị mất cân bằng và thường thường dẫn tới mất ngủ.

    - Biểu hiện: Người bồn chồn, mất ngủ, trống ngực - tim đập dồn loạn nhịp từng cơn, hay quên; thường kèm theo đầu choáng mắt hoa, tai ù, mồ hôi trộm, họng khô, lưng gối đau mỏi, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi ít, mạch tế sác (nhỏ, nhanh).

    - Chứng trạng biểu hiện: Mất ngủ, khó đi vào giấc ngủ, ngủ mê nhiều, kèm theo các chứng trạng như buồn bực, dễ cáu giận, sợ hãi vô cớ, hay quên, đầu nặng, chóng mặt hoa mắt, tai ù, lưng gối đau mỏi, lòng bàn chân bàn tay nóng, miệng khô khát hoặc miệng lưỡi lở loét, chất lưỡi đỏ, mạch nhỏ nhanh (tế sác).

    - Phép chữa: Thanh tâm an thần, giao thông tâm thận.

    • Món ăn - Bài thuốc tiêu biểu:

        (1) Cháo hà thủ ô liên tâm: Hà thủ ô 15g, liên tử tâm 10g, gạo nếp 50g; đem hà thủ ô và tâm sen sắc lấy nước, bỏ bã, cho gạo vào nấu thành cháo, thêm mắm muối gia vị cho vừa miệng; chia ra 2 lần ăn trong ngày, liệu trình 10 ngày.

        (2) Trà bổ thận an thần: Đậu đen 20g, vừng đen 20g, lá vông bánh tẻ 12g, lá dâu non 12g, lạc tiên (dây và lá) 12g, thảo quyết minh (hạt muồng, sao cháy đen); sắc nước uống thay trà trong ngày, liệu trình 10 ngày.

        (3) Rượu ngũ vị tử: Ngũ vị tử 30g, rượu trắng 30-40 độ khoảng 500ml; ngũ vị tử rửa sạch đất cát, ngâm với rượu, sau một tháng có thể sử dụng; trong bữa cơm tối hoặc trước khi đi ngủ uống một chén con, liệu trình 20 ngày.

    • Trường hợp nặng cần sử dụng bài thuốc kinh nghiệm:

        (4) Nghiệm phương: Hoàng liên 6g, nhục quế 3g, sinh địa 15g, tri mẫu 12g, thiên môn đông 6g, mạch môn đông 6g, bá tử nhân 6g, toan táo nhân 8g, bạch thược 8g, a giao 8g; sắc nước uống trong ngày, liệu trình 10 ngày.

3. Đàm nhiệt nội nhiễu:

    Nguyên nhân thường do chức năng của tỳ vị (chức năng hệ tiêu hóa) bị suy yếu, các chất cặn bã ứ đọng lại (đàm tích), lâu ngày hóa thành "hỏa", gây nhiễu động thanh khiếu, mà gây nên mất ngủ.

    - Biểu hiện: Mất ngủ hoặc khó ngủ, kèm theo các chứng trạng như hay hốt hoảng vô cớ, ngủ mê nhiều, dễ tỉnh giấc, đầu nặng, mắt hoa, vùng thượng vị khó chịu, đau tức hai bên sườn, miệng đắng, rêu lưỡi vàng nhờn, mạch hoạt sác (trơn, nhanh).

    - Phép chữa: Thanh nhiệt, hóa đàm, an thần.

    • Món ăn - Bài thuốc tiêu biểu:

        (1) Cháo vỏ quít ý dĩ: Vỏ quít lâu ngày (trần bì) 250g, hạt ý dĩ 300g; hai thứ đem rửa sạch, phơi khô hoặc sấy khô, tán thành bột mịn, trộn đều; cho vào lọ nút kín dùng dần; hàng ngày dùng 50g gạo tẻ nấu cháo, cháo chín cho 15-20g bột thuốc vào trộn đều; chia ra ăn trong ngày, liệu trình 7-10 ngày.

        (2) Trà trạch tả: Trạch tả 15g, chè búp 3g, trước tiên sắc trạch tả 20 phút, chắt lấy nước, dùng nước sắc đó hãm trà búp, uống 3-4 lần uống trong ngày, liệu trình 7-10 ngày.

    • Trường hợp nặng cần sử dụng bài thuốc "Ôn đởm thang gia hoàng liên, chi tử", hoặc dùng nghiệm phương (bài thuốc kinh nghiệm) thành phần gồm:

        (3) Nghiệm phương: Hạt sen (để cả tâm) 20g, táo nhân (sao đen) 8g, trần bì 8g, hương phụ (củ gấu) 12g, hạt củ cải 8g, chi tử (dành dành) 10g, hạn liên thảo (cỏ nhọ nồi) 10g, cam thảo 6g; sắc nước uống mỗi ngày 1 thang, theo từng liệu trình 7-10 ngày.

4. Can khí uất kết:

    Thường gặp ở những người tinh thần căng thẳng, tình cảm không như ý, hoặc phải chịu những áp lực lớn về mặt tinh thần.

    - Biểu hiện: Mất ngủ, tinh thần u uất, tính tình, tâm trạng không ổn định, hay thở dài, ngực sườn đầy tức hoặc vùng bụng dưới trướng đau, hoặc có cảm giác như có dị vật mắc ở cổ họng khạc không ra nuốt không xuống (Đông gọi là "mai hạch khí"). Bệnh tình tăng giảm tùy theo sức ép về tinh thần và tâm trạng, tình cảm; rêu lưỡi trắng mỏng; mạch huyền (căng). Nữ giới trước kỳ kinh bệnh thêm trầm trọng.

    - Phép chữa: Sơ can lý khí, giải uất, an thần.

    • Món ăn - Bài thuốc tiêu biểu:

        (1) Trà phật thủ: Dùng phật thủ 15-20g tươi hoặc 8-10g khô, rửa sạch, thái vụn, hãm với nước sôi trong bình kín; chia ra uống thay trà trong ngày, khi uống có thể thêm chút đường phèn; liên tục 7-10 ngày (1 liệu trình).

        (2) Canh phật thủ: Dùng phật thủ, lòng lợn (dùng đoạn ruột non 30-40 phân, làm sạch, bỏ tạp chất); nấu canh, ăn trong bữa cơm chiều; liên tục 7-10 ngày.

        (3) Trà phật thủ bại tương: Dùng phật thủ khô 9g, bại tương thảo 6gl sắc nước lấy nước, pha thêm chút đường, chia thành 3 phần uống trong ngày, liên tục trong 7-10 ngày.

    "Bại tương thảo" còn gọi là "cỏ bồng" tên khoa học là Patrinia vilossa Juss, thường thấy  mọc ở các trảng cỏ vùng Lạng Sơn nước ta.

    • Trường hợp nặng cần sử dụng bài thuốc "Sài hồ sơ can tán gia giảm" thành phần gồm:

        (4) Sài hồ sơ can tán gia giảm: Sài hồ 10g, chỉ thực 10g, bạch thược 15g, xuyên khung 8g, hương phụ 12g, phục linh 10g, toan táo nhân 8g, sơn chi 8g, cam thảo 10g; sắc nước uống trong ngày, liên tục từng đợt 7-10 ngày.

Lương y HUYÊN THẢO