CÂY ÁCTISÔ - 菜薊 (菜蓟)

Tên khoa học Cynara scolymus L.

Thuộc họ Cúc Asteraceae (Compositae).

Cây Áctisô - Cynara scolymus

Ta dùng thân và lá tươi của cây áctisô.

A. MÔ TẢ CÂY

Cây áctisô cao gần 1m hay hơn, có khi tới hơn 2m, trên thân và lá có lông trắng như bông. Lá to mọc cách, phiến lá bị khía sâu, có gai, mặt dưới có lông trắng. Cụm hoa hình đầu, màu tím nhạt. Lá bắc ngoài của hoa tự dầy và nhọn. Phần gốc nạc của lá bắc và đế hoa ăn được.

B. PHÂN BỐ, THU HÁI VÀ CHẾ BIẾN

Cây được di thực và trồng ở nước ta, nhiều nhất ở Đà Lạt, Sapa, Tam Đảo. Có thể trồng được ở đồng bằng. Lá hái vào lúc cây sắp hoặc đang ra hoa. Rọc bỏ sống lá, sấy hay phơi khô.

C. THÀNH PHẦN HÓA HỌC

Hoạt chất của áctisô hiện chưa xác định.

Mới xác định trong lá áctisô có một chất đắng có phản ứng axit gọi là xynarin đã tổng hợp được. Công thức đã được xác định là axit 1-4 dicafein quinic.

Ngoài ra còn thấy inulin, inulinaza, tanin, các muối hữu cơ của các kim loại kali, canxi, magiê, natri (tỷ lệ kali rất cao).

D. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ

1. Sau khi tiêm mạnh máu dung dịch áctisô từ 2 đến 3 giờ lượng mật bài tiết tăng lên gấp 4 lần (M. Chabrol, Charonnat Maxim và Watz, 1929).

2. Uống và tiêm actisô đều có tác dụng tăng lượng nước tiểu, lượng urê trong nước tiểu cũng tăng lên, hằng số Amba (Ambard) hạ xuống, lượng cholesterin và urê trong máu cũng hạ thấp, tuy nhiên lúc mới uống, có khi người ta thấy lượng urê trong máu tăng lên, do áctisô làm tăng sự phát sinh urê trong máu (Tixier, De Sèze M. Erk và R. Picart, 1934-1935).

3. Áctisô không có độc.

E. CÔNG DỤNG VÀ LIỀU DÙNG

Ngoài việc dùng đế hoa và lá bắc để ăn, áctisô dùng làm thuốc thông tiểu tiện, thông mật, các bệnh yếu gan, thận, viêm thận cấp tính và kinh niên, sưng khớp xương.

Nhuận và tẩy máu nhẹ đối với trẻ em.

Lá tươi và khô dùng dưới hình thức thuốc sắc 5-10% hoặc cao lỏng 2-10g trong 1 ngày.

Có khi chế thành cao mềm hay khô để chế thuốc viên, thuốc tiêm dưới da hay mạch máu. Có khi được chế thành dạng cao lỏng đặc biệt dùng dưới hình thức giọt. Ngày uống 1-3 lần, mỗi lần 10-40 giọt.

Tại miền Nam ở các chợ, người ta còn bán cả thân và rễ áctisô thái mỏng phơi khô với cùng công dụng như lá.