Cây trạng nguyên dùng chữa bệnh gì?

Hỏi:

Tôi thường nghe nói, tất cả các thứ cây cỏ ở quanh nhà, đều có thể sử dụng làm thuốc. Mấy năm trước, nhà tôi có mua cây trạng nguyên về trồng ở góc sân. Nay cây đã lớn, mát cả góc sân và hình dáng rất đẹp. Tôi rất muốn biết thêm, cây trạng nguyên có thể sử dụng để chữa trị những chứng bệnh gì? Rất mong "Thuốc vườn nhà" thông tin cho biết.

Đinh Văn Tuyền, Hà Nội

Đáp:

Trạng nguyên là cây có xuất xứ từ Trung Mỹ, được nhập vào nước ta từ xưa. Nay cây mọc hoang ở khắp nơi và được trồng làm cảnh, do lá bắc của cụm hoa ở ngọn có màu đỏ tươi, rất đẹp. Cây còn có tên là "nhất phẩm hồng", "tinh tinh mộc", "diệp thượng hoa" (hoa trên lá), "diệp tượng hoa" (lá giống như hoa), ... tên khoa học là Euphorbia pulcherrima Willd., thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae).

Trạng nguyên là loại cây nhỡ, cành và lá đều có mủ trắng (nhũ dịch). Lá hình bầu dục - mũi mác, đầu nhọn, hơi thuôn ở gốc lá, mặt dưới có lông phủ. Cụm hoa ở ngọn, bao bởi những lá bắc hình mũi mác, mầu đỏ tươi (nên còn có tên "diệp tượng hoa"). Cụm hoa dạng ngù, có 4-7 nhánh; trong cụm hoa thường có 2 loại hoa, 1 hoa cái có cuống dài mang bầu có lông tơ, với 3 đầu nhụy xẻ đôi; nhiều hoa đực chỉ có 1 nhị.

Ngoài cây mô tả ở trên, còn có một cây khác, cũng được trồng làm cảnh và thường bị gọi nhầm là "trạng nguyên", nhưng tên chính thức là "tiểu trạng", có tên khoa học là Euphorbia cyathophora Murr., cùng thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) như cây "trạng nguyên". Tiểu trạng là là cây mộc thấp, chỉ cao từ 50-100cm. Bứt lá và cành cũng thấy tiết ra nhiều mủ trắng như cây trạng nguyên. Nhưng phiến lá không có hình bầu dục - mũi mác, mà xẻ thùy - hình dạng tựa như chiếc vĩ cầm (violon). Lá ở ngọn quanh năm phát hoa, có bớt đỏ chói. Cũng gốc Trung Mỹ như trạng nguyên và cũng du nhập vào nước ta từ lâu.

Trạng nguyên và tiểu trạng được sử dụng làm thuốc với cùng công dụng; thường dùng cành và lá, có thể thu hái quanh năm.

Theo Đông y: Trạng nguyên có vị đắng chát, tính mát, có ít độc. Có tác dụng điều kinh, chỉ huyết (cầm máu), tiêu thũng, tiếp cốt (liền xương).

Ở Việt Nam, dân gian thường dùng cành lá làm thuốc đắp trị rắn rết cắn, các vết đứt và các vết thương khác. Cũng dùng uống trong chữa bệnh đau đường ruột mạn tính. Tại Vân Nam (Trung Quốc) dùng chữa kinh nguyệt quá nhiều, đòn ngã tổn thương, ngoại thương xuất huyết và gãy xương.

Kết quả nghiên cứu hiện đại cho thấy: Mủ trắng (nhũ dịch) của cây trạng nguyên và tiểu trạng đều có chứa một số loại men (enzym) có tác dụng phân hủy protein, nên dùng bôi lên vết thương do rắn, rết, bọ cạp, hay côn trùng cắn có tác dụng giải độc nhất định. Trong cả hai cây đều có chứa một số loại alcoloid độc, nên người không có kinh nghiệm, không nắm được bí quyết bào chế, không nên sử dụng để uống trong, theo như kinh nghiệm dân gian.

Lương y HƯ ĐAN