Cây dưa trời với vị thuốc thiên hoa phấn

Hỏi:

Tôi bị tiểu đường đã nhiều năm, uống thuốc theo đơn của một thầy thuốc Đông y cho, thấy chuyển biến tốt. Tuy nhiên trong đơn thuốc có một số vị thuốc Bắc, như "thiên hoa phấn", "sa sâm", "sơn thù", ... giá khá cao, đối với một người đã về hưu như tôi. Gần đây tôi nghe nói, cây "thiên hoa phấn" có mọc ở cả VN. Vậy mong "Thuốc vườn nhà" cho biết, cây thiên hoa phấn thường mọc ở đâu, có hình dạng như thế nào, khi thu hái phải chế biến như thế nào?

Lê Văn Tuấn, Yên Lạc, Vĩnh Phúc

Đáp:

"Thiên hoa phấn" không phải là một loại cây. Vị thuốc "thiên hoa phấn" (Radix Trichosanthis) là rễ phơi hay sấy khô của cây "dưa trời".

Cây còn có tên là "dưa núi", "qua lâu", "hoa bát", "vương qua", "thao ca", "thau ca" (dân tộc Tày), "dây bạc bát", "dây bát trâu", ... tên khoa học là Trichosanthes sp., thuộc họ Bí (Cucurbitaceae).

Cây mọc hoang ở một số địa phương tại Việt Nam, nhiều nhất là Cao Bằng, thường gặp ở đất rừng bên khe núi, hoặc nương rẫy giáp núi đá vôi; còn thấy mọc trên đất cát ở Ninh Thuận và Bình Thuận.

Dưa trời là một loại dây leo. Lá mọc so le, phiến lá xẻ thành nhiều thùy trông như lá cây bí ngô. Hoa đơn tính, màu trắng. Quả to bằng quả dưa gang, dài 8-10cm, đường kính 5-7cm, da quả màu xanh, có vằn trắng dọc theo quả. Khi chín, vỏ có màu đỏ, bổ lấy hạt, phơi khô. Trong một quả có rất nhiều hạt, hình trứng dẹt, dài 1,2-1,5cm, rộng 6-10cm dày ước 4mm, mặt ngoài màu nâu nhạt, ở đầu nhọn có một tễ là một vết lõm trắng. Quanh mép có dìa chừng 1mm. Nhìn qua kính lúp, mặt hạt có vết răn. Bóc vỏ cứng ở ngoài sẽ thấy lớp vỏ mỏng màu xanh. Vị nhạt không mùi.

Muốn có thiên hoa phấn, sau khi thu hoạch quả ít lâu (vào mùa Thu hay mùa Xuân) người ta đào rễ, rửa sạch đất cát, cạo bỏ vỏ ngoài, cắt thành từng đoạn ngắn, bổ dọc, rồi phơi hoặc sấy khô. Rễ thu hoạch vào mùa Thu là tốt nhất. Những nơi trồng dưa trời để chế thiên hoa phấn, thì khi cây ra hoa, người ta ngắt bỏ hết hoa, không cho cây kết quả, do đó rễ mập hơn và nhiều bột hơn.

Ngoài thiên hoa phấn, cây dưa trời còn cho ta hai vị thuốc "Bắc" khác là "Qua lâu bì" và "Qua lâu nhân".

Lương y HUYÊN THẢO