Ba kích - Bổ thận, chữa liệt dương, đau nhức

Hỏi:

Tôi được người bạn công tác ở phía Nam ra, cho một bình "Rượu ba kích", là loại rượu đặc sản của tỉnh Quảng Nam, được chế từ củ ba kích và một số vị thuốc quý khác. Tôi dùng một thời gian thấy sức khỏe cải thiện rất rõ. Người khỏe ra rõ ràng, ăn ngon miệng, ngủ yên giấc, tinh thần tỉnh táo và làm việc không còn chóng mệt như trước nữa, ... Tôi rất muốn có thứ rượu này để sử dụng lâu dài, nhưng không biết có thể mua của ba kích ở ngoài Bắc hay không? Ba kích có tác dụng gì, để ngâm rượu bổ, cần phối hợp thêm những vị thuốc gì? Kính mong "Thuốc vườn nhà" thông tin cho biết.

Nguyễn Văn Bẩy, Văn Lâm, Hưng Yên

Đáp:

Vài chục năm trước, thường thấy ba kích mọc hoang ở ven rừng, trên đồi rậm, giữa các bụi bờ, bãi hoang, ... ở nhiều tỉnh phía Bắc, như Quảng Ninh, Bắc Giang, Vĩnh Phú, ... Nhưng hiện nay, rừng đã bị chặt phá nhiều, ba kích mọc hoang còn rất ít, nên ở một số nơi nông dân bắt đầu trồng ba kích như một cây dược liệu xóa đói giảm nghèo.

Như vậy, bạn có thể tìm mua ba kích ngay ở ngoài Bắc. Theo chúng tôi được biết, tại một số huyện miền núi ở tỉnh Quảng Nam, một số người cũng đi đào ba kích mọc hoang về, đem trồng thử ở trong các trang trại. Do điều kiện thổ nhưỡng và khí hậu thích hợp, cây ba kích đã phát triển rất tốt, củ mập, cho năng xuất cao, dần dần đã trở thành một cây thuốc đặc sản. Thứ rượu bạn được bạn cho, có lẽ cũng chế từ những củ ba kích được trồng ở trong các trang trại đó.

Cây ba kích còn có tên là "ba kích thiên", "ba kích nhục", "liên châu ba kích", "cây ruột gà", "chẩu phóng xì", "thao tầy cáy", ... tên khoa học là Morinda offcinalis How., thuộc họ Cà phê (Rubiaceae).

Về đặc điểm thực vật: Ba kích là loài cây thảo, sống lâu năm, thân leo, lá mọc đối, hình mác, cứng, nhọn, dài 6-14cm, rộng 2,5-6cm, lá non có màu xanh, lá già có màu trắng mốc. Hoa lúc đầu trắng, sau vàng, từ 2-10 cánh, 4 nhị. Quả hình cầu, khi chín màu đỏ. Vị thuốc ba kích (Radix Morindae) là rễ củ của cây ba kích. Rễ có thể đào quanh năm, nhưng tốt nhất vào hai mùa thu, đông. Đào về rửa sạch đất cát, phơi hay sấy khô; khi gần khô thì đập dẹt rồi lại phơi tiếp tới khi thật khô.

Ba kích là vị thuốc được sử dụng trong Đông y và dân gian từ rất lâu đời. Trong "Thần Nông bản thảo kinh", cuốn sách thuốc cổ nhất của Đông y, được viết thành sách từ cách đây khoảng 2000 năm, đã có những ghi chép về tác dụng làm thuốc của rễ ba kích. Còn trong các sách thuốc dùng trong lâm sàng của Đông y hiện đại, ba kích được xếp vào nhóm thuốc bổ dương.

Theo Đông y: Ba kích có vị cay ngọt, tính hơi ấm; đi vào kinh Thận. Có tác dụng ôn thận trợ dương, mạnh gân cốt, khử phong thấp. Dùng chữa dương nuy (liệt dương), phong thấp, cước khí, gân cốt yếu mềm, lưng gối mỏi đau. Dân gian thường dùng ba kích như một vị thuốc bổ trí não và tinh khí; dùng để chữa các bệnh liệt dương, sớm xuất tinh, di mộng tinh, phụ nữ kinh nguyệt không đều. Còn dùng làm thuốc mạnh gân cốt, chữa đau nhức do phong thấp. Liều dùng: Thường dùng từ 10-15g sắc nước uống, khi cần thiết cũng có thể dùng liều cao hơn. Kiêng kỵ: Người âm hư, hỏa  thịnh, đại tiện táo bón cấm dùng.

Trong điều kiện gia đình, có thể sử dụng ba kích theo một số phương pháp như sau:

    (1) Rượu bổ ba kích: Dùng rễ ba kích (bỏ lõi) 100g, thục địa 40g, kỷ tử 30g, bổ cốt chi 10g, cam cúc hoa 20g; ngâm với 2 lít rượu trắng tốt, ít nhất một tháng; sau đó hàng ngày có thể sử dụng 2-3 lần, mỗi lần 1 chén con (20-30ml).

    (2) Chữa dương nuy (liệt dương): Ba kích 12g, bổ cốt chi 6g; sắc nước uống trong ngày; dùng chữa liệt dương do thận dương hư; với những biểu hiện: rối loạn cương dương (ED), đầu choáng mắt hoa, tai ù, hay quên; ăn kém, đại tiện lỏng nát; lưng đau gối mỏi, sắc mặt nhợt nhạt, tinh thần uể oải, người mệt mỏi, sợ lạnh, chân tay lạnh; tiểu tiện nhiều về đêm; chất lưỡi nhợt; mạch trầm tế.

    (3) Chữa đau lưng, hoạt tinh do thận dương hư: Ba kích 12g, ngũ vị tử 6g, nhâm sâm 8g (hoặc đảng sâm 16g), thục địa 16g, nhục thung dung 12g, mẫu lệ 12g, cốt toái bổ 12g; tất cả tán bột mịn, luyện với mật làm viên; ngày uống 2-3 lần, mỗi lần 12g.

Nếu bạn có thể mua được rễ ba kích tươi, thì còn có thể sử dụng dưới dạng một số Món ăn - Bài thuốc như sau:

    (1) Ba kích hầm bong bóng lợn: Bong bóng (bàng quang) lợn 1 cái, ba kích 30g; nhồi ba kích vào trong bong bóng lợn đã làm sạch, hầm cách thủy cho chín, thêm gia vị; chia ra ăn trong ngày. Có tác dụng bổ thận trợ dương, dùng chữa tiểu tiện nhiều lần, nhất là về đêm, sắc mặt trắng nhợt, thần khí khiếp nhược.

    (2) Ba kích hầm lòng lợn: Lòng lợn 250g, ba kích 50g, gia vị lượng thích hợp; lòng lợn làm sạch, nhồi ba kích vào, cho vào bát sứ, thêm hành, gừng, muối, gia vị và lượng nước thích hợp; hầm cách thủy cho chín, thêm chút mì chính vào trộn đều; ngày ăn 1 lần, liên tục nhiều ngày. Có tác dụng ôn bổ thận dương, dùng chữa sa dạ dày và sa tử cung.

    (3) Canh ba kích lòng gà: Lòng gà 2-3 bộ, ba kích 15g; lòng gà làm sạch, thêm nước, cùng ba kích nấu canh ăn. Có tác dụng bổ thận cố tinh, dùng chữa di tinh và tảo tiết (xuất tinh sớm).

Lương y HUYÊN THẢO