Đông dược và Thực phẩm chức năng

Hiện nay, trong nhiều loại thực phẩm chức năng người ta thường bổ sung một số thảo dược. Tuy nhiên, thảo dược cũng là thuốc, nên tất nhiên cũng có thể dẫn tới tác dụng phụ ngoài sự mong muốn. Mặt khác, Đông dược cũng có một số loại rất độc, sử dụng trong thực phẩm chức năng có thể gây nên những hậu quả khó lường đối với sức khỏe và sinh mạng.

Vậy thì, các loại Đông dược hiện đang được sử dụng trong thực phẩm chức năng được phân loại ra sao? Những loại thảo dược nào có thể sử dụng trong thực phẩm chức năng? Những loại thảo dược nào không được sử dụng? Đó là những vấn đề mà mỗi người tiêu dùng thông thái đều cần biết rõ. Về vấn đề này, tại Trung Quốc, đã có những quy định tương đối rõ ràng, xin giới thiệu để cùng  tham khảo.

Tuy nhiên trước hết chúng ta nên hiểu rõ, việc sử dụng thực phẩm làm thuốc chữa bệnh, thực ra không không phải là một ý tưởng mới - xuất hiện cùng thực phẩm chức năng. Vì trên thực tế, ở phương Tây, ngay từ trước Công Nguyên, vị tổ của ngành y, Hippocrate đã từng đề ra phương châm "Hãy để thức ăn trở thành những vị thuốc" (Laissez les aliments devenir votre médecine).

Còn ở phương Đông, từ thuở sơ khai, Đông y đã quan niệm "Dược thực đồng nguyên", cho rằng thuốc và thức ăn có chung nguồn gốc; thức ăn là thuốc, thuốc cũng là thức ăn. Chính vì quan niệm như vậy, nên trong "Thần Nông bản thảo kinh" - bộ Dược điển đầu tiên của Đông  y học, nói tới tính năng và tác dụng của 365 vị thuốc, thì trong đó có tới hơn một nửa là những thứ "dược thực lưỡng dụng" - những thứ vừa sử dụng làm thuốc vừa làm thức ăn.

Thuở ban đầu, thầy thuốc Đông y được chia thành 4 khoa: "Tật y", "Dương y", "Thực y" và "Thú y". "Tật y" chuyên chữa trị các bệnh nội khoa, "Dương y" chuyên chữa trị các bệnh ngoại khoa, "Thú y" chữa bệnh gia súc, còn "Thực y" chuyên trách việc chế biến thức ăn, điều hòa ngũ vị (phối hợp các loại thức ăn theo tính vị nhằm bảo đảm cân bằng dinh dưỡng), để bảo vệ sức khỏe và chữa trị bệnh tật cho vương gia ở trong hoàng cung.

Y Doãn - thầy thuốc nổi tiếng thời viễn cổ, người sáng chế ra "thang dịch" (thuốc thang) trong Đông y, cũng là một "Thực y”, vốn xuất thân là một đầu bếp. Tương truyền, Y Doãn có bí quyết chế biến và sử dụng gừng, quế và táo để chữa trị rất nhiều loại bệnh. Gừng, quế, táo, cùng với rượu, chính là những thực phẩm chức năng đầu tiên, mà con người đã sử dụng từ thời viễn cổ.

Thời trước, việc sử dụng thức ăn kết hợp với Đông dược, để tăng cường sức khỏe, phòng bệnh và chữa bệnh, được thực thi bởi các loại món ăn đặc biệt, gọi là "Dược thiện" (món ăn có dược tính).

Trong Đông y truyền thống "Dược thiện" được phân thành 2 loại hình chính:

    1. Loại thứ nhất: Chỉ sử dụng nguyên liệu là thuốc. Nhưng các vị thuốc được gia công, chế biến dưới dạng thức ăn; ví dụ như "bánh phục linh" - được chế từ vị thuốc phục linh.

    2. Loại thứ hai: Thức ăn có bổ sung dược liệu. Bao gồm các loại cháo thuốc, canh thuốc, trà thuốc, rượu thuốc, ... loại hình này có ưu điểm là vẫn bảo trì được tác dụng chữa bệnh của thuốc, cũng như giá trị dinh dưỡng của thức ăn, lại vẫn có hương vị đặc biệt như một món ăn ngon.

Thực phẩm chức năng ngày nay tuy vô cùng đa dạng, được sản xuất theo công nghệ hiện đại, nhưng về mặt cấu trúc nguyên liệu, cũng không vượt ra ngoài 2 loại hình trên.

Theo thuyết "Dược thực đồng nguyên": Thuốc và thức ăn có chung một nguồn gốc, có chung một cấu trúc (đồng cấu), có chung công hiệu (đồng hiệu) và được sử dụng với cùng một mục đích (đồng dụng). Thuốc và thức ăn đồng cấu, nên tính năng đều được phân loại theo "tứ khí" (hàn nhiệt ôn lương - lạnh nóng ấm mát) và "ngũ vị" (tân cam khổ toan hàm - cay ngọt đắng chua mặn), thăng giáng phù trầm, quy kinh, ...

Xét theo bản chất, thuốc và thức ăn chỉ khác biệt trên phương diện cường độ tác dụng: Tứ khí ngũ vị của thức ăn tương đối bình hòa, còn tứ khí ngũ vị của thuốc thì mạnh hơn hoặc là mãnh liệt.

Căn cứ vào cường độ của thuốc, năm 2002, Bộ Y tế (Vệ sinh bộ) Trung Quốc đã công bố 3 danh sách Đông dược, có liên quan đến thực phẩm chức năng (Bảo kiện phẩm), cụ thể  như sau:

    • Danh mục 1 - Dược phẩm "thực dược lưỡng dụng" (vừa là thuốc vừa là thực phẩm): Đinh hương, bát giác hồi hương, đậu đao (đậu rựa), tiểu hồi hương, tiểu kế, sơn dược (củ mài), sơn tra, mã xỉ hiện (rau sam), ô tiêu xà, ô mai, mộc qua, hỏa ma nhân, đại đại hoa, ngọc trúc, cam thảo, bạch chỉ, bạch quả, bạch biển đậu, bạch biển đậu hoa, long nhãn nhục, quyết minh tử, bách hợp, nhục đậu khấu, nhục quế, từ cam tử, phật thủ, hạnh nhân, sa táo, mẫu lệ, khiếm thực, hoa tiêu, xích tiểu đậu, a giao, kê nội kim, mạch nha, côn bố, đại táo, la hán quả, uất lý nhân, kim ngân hoa, thanh quả, ngư tinh thảo, khương (sinh khương, can khương), chỉ cụ tử, câu kỷ tử, chi tử, sa nhân, bạng đại hải, phục linh, hương duyên, đào nhân, tang diệp, tang thầm, cát cánh, ích trí nhân, hà diệp, lai bặc tử, liên tử, cao lương khương, đạm trúc diệp, đạm đậu sị, cúc hoa, cúc cự, hoàng giới tử, hoàng tinh, tử tô (cành lá tía tô), tử tô tử (hạt tía tô), cát căn, hắc chi ma, hắc hồ tiêu, hòe mễ, bồ công anh, phong mật, phỉ tử, toan táo nhân, tiên bạch mao căn (rễ cỏ tranh tươi), tiên lô căn (rễ sậy tươi), phục xà, quất bì, quất hồng, bạc hà, ý dĩ nhân, giới bạch, phúc bồn tử, hoắc hương.

    • Danh mục 2 - Dược phẩm có thể sử dụng trong thực phẩm chức năng (bảo kiện thực phẩm): Nhân sâm, nhân sâm diệp, nhân sâm quả, tam thất, thổ phục linh, đại kế, nữ trinh tử, sơn thù du, xuyên ngưu tất, xuyên bối mẫu, xuyên khung, mã lộc thai (thai hươu ngựa), mã lộc nhung, mã lộc cốt, đan sâm, ngũ gia bì, ngũ vị tử, thăng ma, thiên môn đông, thiên ma, thái tử sâm, ba kích thiên, mộc hương, mộc tặc, ngưu bàng tử, ngưu bàng căn, xa tiền tử, xa tiền thảo, bắc sa sâm, bình bối mẫu, huyền sâm, sinh địa hoàng, sinh hà thủ ô, bạch cập, bạch truật, bạch thược, bạch đậu khấu, thạch quyết minh, thạch hộc (cần kèm theo chứng minh tính khả dụng), địa cốt bì, đương quy, trúc nhự, hồng hoa, hồng cảnh thiên, tây dương sâm, ngô thù du, hoài ngưu tất, đỗ trọng, đỗ trọng diệp, sa uyển tử, mẫu đơn bì, lô hội, thương truật, bổ cốt chi, kha tử, xích thược, viễn chí, mạch môn đông, quy giáp, bội lan, trắc bách diệp, chế đại hoàng, chế hà thủ ô, thích ngũ gia bì, thích mai quả, trạch lan, trạch tả, mai quế hoa, mai quế nhự, tri mẫu, la bố ma, khổ đinh trà, kim kiều mạch, kim anh tử, thanh bì, hậu phác, hậu phác hoa, khương hoàng, chỉ xác, chỉ thực, bá tử nhân, trân chu, giảo cổ lam, hồ lô ba, tây thảo, tất bát, cửu thái tử, thủ ô đằng, hương phụ, cốt toái bổ, đảng sâm, tang bạch bì, tang chi, chiết bối mẫu, ích mẫu thảo, tích tuyết thảo, dâm dương hoắc, thỏ ty tử, dã cúc hoa, ngân hạnh diệp, hoàng kỳ, hồ bắc bối mẫu, phan tả diệp, cáp giới, việt quất, hòe thực, bồ hoàng, tật lê, phong giao, toan giác, hạn liên thảo, thục đại hoàng, thục địa hoàng, miết giáp.

    • Danh mục 3 - Dược phẩm cấm dùng trong bảo kiện thực phẩm (thực phẩm chức năng): Bát giác liên, bát lý ma, thiên kim tử, thanh thổ mộc hương, sơn lương đang, xuyên ô, quảng phòng kỷ, mã tang diệp, mã tiền tử, lục giác liên, thiên tiên tử, ba đậu, thủy ngân, trường xuân hoa, cam toại, sinh thiên nam tinh, sinh bán hạ, sinh bạch phụ tử, sinh lang độc, bạch giáng đan, thạch toán, quan mộc thông, nông cát lỵ, hiệp trúc đào, chu sa, anh túc xác, hồng thăng đan, hồng đậu sam, hồng hồi hương, hồng phấn, dương giác ảo, dương trịch trục, lệ giang sơn từ cô, kinh đại kích, côn minh sơn hải đường, hà đồn, náo dương hoa, thanh nương trùng, ngư đằng, dương địa hoàng, dương kim hoa, khiên ngưu tử, phê thạch (bạch phê, hồng phê, phê sương), thảo ô, hương gia bì (giang liễu bì), lạc đà liên, quỷ cữu, mãng thảo, thiết bổng chùy, linh lan, tuyết thượng nhất chi cao, hoàng hoa hiệp trúc đào, ban miêu, lưu hoàng, hùng hoàng, lôi công đằng, điên gia, lê lô, thiềm tô.

Lương y THÁI HƯ