Truyền thuyết và tác dụng của quả xà sàng

Thần dược chữa các bệnh ngoài da

    Tương truyền, thời xưa ở một thôn nọ bỗng nhiên xuất hiện một căn bệnh hết sức quái lạ: Trên da bỗng nhiên mọc lên những nốt sẩn, nhìn như da gà và ngứa kịch liệt. Người mắc bệnh phải gãi liên tục, có khi gãi đến rỉ cả máu, vẫn không thấy đỡ, ...

    Căn bệnh lại lan truyền rất nhanh, chỉ trong vài ngày mà tất cả dân chúng trong thôn đều bị nhiễm bệnh. Thầy thuốc ở địa phương đã thử dùng đủ mọi loại thuốc, nhưng đều vô dụng.

    Khi đó, có một vị đạo sĩ qua thôn cho biết: Phải đến một hòn đảo nhỏ ở Biển Đông, hái lấy quả của loài cây thuốc có lá giống như lông chim, đem nấu nước tắm, mới chữa khỏi được. Có điều, trên hòn đảo lại có rất nhiều rắn, mà rắn lại hay làm ổ ở trên những cây thuốc đó.

    Mọi người nghe thấy vậy, chỉ còn biết thở dài, thất vọng. Từng có hai chàng trai dũng cảm, thử liều mình đến đảo hái thuốc, nhưng trước sau đều không thấy về. Có lẽ họ đều đã bị rắn độc cắn chết. Trong khi đó, bệnh phát tác mỗi ngày một nặng, một số người da viêm loét lòi cả xương thịt, máu mủ chảy ra đầm đìa khắp người. Nếu không chữa khỏi, thì sẽ là một tai họa khó lường trước được.

    Trước cảnh đau khổ đó, lại có một chàng trai quyết tâm đi kiếm thuốc. Có điều, sau khi rời khỏi làng, chàng trai không đến thẳng đảo rắn, mà đi khắp nơi để tìm thuốc chữa rắn độc cắn. Sau khi được một thầy thuốc chỉ cho cách phòng ngừa rắn độc bằng rượu pha hùng hoàng, chàng trai mới đáp thuyền tới đảo. Trải qua bao vất vả, cuối cùng chàng trai đã mang được thuốc về cho dân làng mình.

    Dân làng dùng thứ hạt chàng trai mang về nấu nước tắm thấy rất hiệu nghiệm. Người bệnh nhẹ chỉ tắm 2-3 lần là khỏi, còn người nặng cũng chỉ cần phải tắm khoảng 5-6 lần.

    Từ đó vị thuốc được đặt tên là xà sàng tử (蛇床子) - nghĩa là quả giường rắn. Vì là thứ quả của loài cây, mà con rắn hay dùng làm "giường" nằm. "tử" (子) = quả, "xà" (蛇) = rắn, "sàng" (床) = giường.

    Cho dù truyền thuyết trên là sự thật hay là hư cấu, thì tác dụng chữa lở ngứa của quả xà sàng vẫn là xác thực.

    Kinh nghiệm thực tế cho thấy: Quả xà sàng là vị thuốc hiệu nghiệm, dùng để chữa trị các chứng bệnh lở ngứa ngoài da, như mụn nhọt, chàm, viêm da dị ứng, phụ nữ ngứa âm đạo, viêm âm đạo, ...

    Kết quả nghiên cứu hiện đại đã chứng thực: Xà sàng tử có tác dụng ức chế rất mạnh đối với tụ cầu khuẩn vàng (staphylococcus aureus), trực khuẩn mủ xanh (Bacillus pyocyaneus), trùng roi âm đạo, và các loài nấm gây ngứa ngoài da (dermatophyte), như Microsporum, Epidermophyton và Trichophyton.

    Chỉ một chi tiết cần đính chính lại: Xà sàng không phải là loài cây đặc hữu của một hòn đảo nhỏ ở ngoài Biển Đông. Trên thực tế, xà sàng là một loài cây mọc hoang ở nhiều nơi ngay trên đất liền. Như ở Việt Nam ta, cây xà sàng thường hay gặp ở trên các bờ, bãi ven sông, những khoảng đất trống, hay các ruộng hoang.

    Về mặt thực vật, xà sàng (Cnidium monnieri L.) là loại cỏ (cây thảo), cao từ 0,4-1m. Thân mọc đứng, phân nhánh, có vạch dọc. Lá mọc so le, xẻ lông chim hai lần. Hoa nhỏ màu trắng, mọc thành tán kép, tổng bao có ít lá bắc hẹp, cuống hoa dài hơn cuống lá. Cụm hoa nhìn từ trên xuống, giống như cái giần hay cái sàng, nên cây còn có tên là giần sàng. Quả bế, hình bầu dục, hơi dẹt; vì quả rất nhỏ, chỉ dài khoảng 2-5mm, nên dân gian thường gọi là "hạt".

    Để sử dụng làm thuốc, khi quả chín, người ta nhổ hay cắt cả cây về, phơi khô, đập lấy quả, loại bỏ tạp chất, phơi cho thật khô là được.

Xà sàng

Cường dương mạnh và nhiều tác dụng khác

    Ngoài tác dụng chữa lở ngứa, xà sàng tử còn có tác dụng cường dương mạnh đối với nam giới. Chính vì vậy, cụ Tuệ Tĩnh đã từng viết trong sách "Hồng nghĩa giác tư y thư" như sau: "Cường dương chừ xà sàng. Ông già uống khá đương mười cô gái" - nghĩa là "Cường dương dùng xà sàng. Ông già uống vào có thể đảm đương 10 cô gái".

    Các kết quả nghiên cứu dược lý hiện đại cho thấy: Đối với nam giới, xà sàng tử có tác dụng tương tự như nội tiết tố sinh dục nam (testosteron); còn đối với nữ giới, xà sàng tử có tác dụng làm tăng trọng lượng tử cung và buồng trứng.

    Kinh nghiệm thực tế lâm sàng cũng cho thấy, sử dụng xà sàng tử phối hợp với thục địa, sơn thù nhục, thỏ ty tử, đồng tật lê, nhục quế, dâm dương hoắc, theo nguyên tắc biện chứng luận trị, có thể mang lại hiệu quả trị liệu tốt đối với những chứng bệnh liên quan tới chức năng sinh sản, ở cả nam giới và nữ giới.

    Hiện tại, trong sách thuốc Đông y, tính năng và tác dụng của xà sàng tử được mô tả như sau: Xà sàng tử có vị cay đắng, tính ấm, hơi có độc; đi vào kinh Thận. Có tác dụng sát trùng chỉ dương (chống ngứa), táo thấp (trừ thấp), ôn thận tráng dương. Chủ yếu dùng chữa âm bộ thấp dương (ẩm ngứa ở cơ quan sinh dục), thấp chẩn (chàm), giới tiên (lở ngứa); hàn thấp đới hạ, thấp tý yêu thống (đau lưng do tê thấp); thận hư dương nuy (liệt dương do thận hư), cung lãnh bất dục (phụ nữ vô sinh do tử cung lạnh).

    Ngoài một số tác dụng nói trên, kết quả nghiên cứu dược lý hiện đại cho thấy, xà sàng tử còn có những tác dụng khác, như chống rối loạn nhịp tim, điều hòa huyết áp; cắt cơn hen (bình suyễn), trừ đờm, tăng cường chức năng miễn dịch, chống dị ứng, giảm đau, gây tê cục bộ, cải thiện chức năng não, tăng trí nhớ, chống loãng xương, ...

Một số bài thuốc tiêu biểu có dùng xà sàng tử

    (1) Chữa nam giới "dương bất khởi" (liệt dương): Dùng xà sàng tử, ngũ vị tử, thỏ ty tử - 3 thứ liều lượng bằng nhau; nghiền mịn, hoàn với mật thành viên bằng cỡ hạt ngô; ngày uống 2 lần, mỗi lần 5-7g.

    (2) Nam giới liệt dương, phụ nữ cung lãnh không thể thụ thai:

        - Xà sàng tử 12g, ba kích 12g, ngũ vị tử 8g, phá cố chỉ 8g, nhục quế 8g; tất cả tán thành bột mịn, có thể làm thành viên; mỗi ngày uống 24g, dùng nước sắc dây tơ hồng (sao vàng) 30g làm thang.

        - Hoặc xà sàng tử 10g, dâm dương hoắc 8g, sơn thù 10g, tiểu hồi hương 2g; nước 600ml, sắc còn 200ml, chia ra 3 lần uống trong ngày.

    (3) Ngọc hành sưng to như dùi trống: Dùng hạt xà sàng tán thành bột mịn, hòa với lòng trắng trứng gà, đắp vào chỗ sưng đau, khô lại đắp thứ mới ("Nam dược thần hiệu" - Tuệ Tĩnh).

    (4) Chữa âm đạo hay bộ phận sinh dục lở ngứa: Dùng hạt giần sàng, lá sen, bèo ván - mỗi thứ một nắm; nấu nước xông và rửa ("Nam dược thần hiệu"). Hoặc dùng xà sàng tử 30g, bạch phàn 6g; sắc nước rửa ("Tần Hồ tập giản phương" - Lý Thời Trân).

    (5) Chữa viêm âm đạo do trùng roi: Dùng xà sàng tử 30g, hoàng bá 9g; tất cả tán thành bột mịn, trộn với glycerogelatin làm thành thuốc đĩnh 2g (mỗi thỏi nặng 2g); mỗi ngày đặt 1 thỏi vào âm đạo ("Trung thảo dược tân y liệu pháp tư liệu tuyển biên").

Lương y HUYÊN THẢO