Ngũ vận lục khí năm Ất Mùi: Thử cùng chiêm nghiệm

Theo thông lệ, cứ mỗi dịp Tết đến Xuân về, "Thuốc vườn nhà" lại căn cứ vào Vận Khí học của Đông y, để dự báo thời tiết khí hậu và tình hình bệnh tật trong năm sắp tới, để đồng nghiệp và bạn đọc gần xa cùng tham khảo, cùng nhau chiêm nghiệm trong ngày Xuân.

1. Đặc điểm vận khí năm Ất Mùi:

    Tuế vận và Tuế khí

    "Ngũ Vận" là sự vận hành và biến hóa của 5 khí Mộc, Hỏa, Thổ, Kim, Thủy; đó là những nhân tố chủ yếu, tác động tới sự biến động của khí hậu trên mặt đất. "Lục Khí" là sự vận động biến hóa của 6 khí Phong, Hàn, Thử, Thấp, Táo, Hỏa; đó là những nhân tố chủ yếu, ảnh hưởng tới sự biến động của khí hậu trong không trung.

    Ngũ Vận và Lục Khí luôn biến đổi, luân chuyển hàng năm. Mỗi năm có một Vận và một Khí chủ sự, gọi là "Tuế vận" và "Tuế khí". Năm Ất Mùi có "thiên can" là Ất và "địa chi" là Mùi.

    Theo nguyên tắc "Thiên can thống vận": Ất là can Âm,  thuộc hành "Kim", nên năm Ất Mùi có Tuế vận là "Kim vận bất cập".

    Theo nguyên tắc "Địa chi thống khí": Nửa đầu năm Ất Mùi có khí tư thiên chủ quản là Thái âm Thấp thổ, nửa năm cuối có khí tại tuyền chủ quản là Thái dương Hàn thủy.

    Vận Khí thịnh suy

    Theo quy tắc "Sinh giả, khắc giả vi thịnh; Bị sinh, bị khắc giả vi suy". Năm Ất Mùi "Vận" = "Kim"; "Khí" = "Thổ"; "Thổ sinh Kim" - "Khí sinh Vận", Vận Khí học gọi đó là "Khí thịnh Vận suy", cho nên khi tiến hành phân tích, dự báo về tình hình khí hậu và tật bệnh, chủ yếu căn cứ vào Lục Khí, Ngũ Vận chỉ đóng một vai trò thứ yếu.

    Phân tích tình hình Lục Khí, dễ dàng nhận thấy, trong 4 khí là sơ khí, nhị khí, tứ khí và chung khí - Chủ khí và Khách khí đồng khí. Còn trong tam khí (Chủ sinh Khách) và tứ khí (Khách sinh Chủ), đều là mối quan hệ tương sinh. Do đó nói chung khí hậu trong tất cả sáu bước tương đối bình hòa, ít có đột biến (xem bảng dưới):

    Các giai đoạn của Lục khí trong năm Ất Mùi

    Đặc điểm khí hậu và bệnh tật

    Khí hậu hàng năm biến đổi một cách bình hòa hay đột ngột tùy thuộc vào quan hệ sinh khắc theo Ngũ hành giữa Vận và Khí: "Vận sinh Khí" = "Tiểu nghịch (小逆)"; "Vận khắc Khí" = "Bất hòa (不和)"; "Khí sinh Vận" = "Thuận hóa (顺化)"; "Khí khắc Vận" = "Thiên hình (天刑)".

    Năm Ất Mùi có "Tuế vận" = "Kim vận". "Khí Tư thiên" = "Thái âm thấp thổ". "Thổ sinh Kim" - "Khí sinh Vận", do đó Ất Mùi là một năm "Thuận hóa", nên khí hậu tương đối thuận hòa và tần suất phát sinh tật bệnh cũng tương đối thấp.

    Xét theo Ngũ Vận: Năm "kim vận bất cập", như sách "Vận khí bí điển" của Lãn Ông viết "Kim vận bất cập, hỏa khí thừa thế vượng lên, hỏa nhiệt lan tràn". Hỏa nhiệt thông ứng với tạng Tâm, nên tạng Tâm dễ bị mắc bệnh; mặt khác, Hỏa khắc Kim, Phế thuộc hành Kim, nên tạng Phế (chức năng hô hấp) cũng dễ bị mắc bệnh.

    Xét theo Lục Khí: Nửa năm đầu "Thái âm thấp thổ tư thiên", khí hậu ẩm thấp. Thấp khí thông ứng với tạng Tỳ, nên thấp tà dễ gây tổn thương cho tạng Tỳ (chức năng tiêu hóa); mặt khác, Thổ khắc Thủy, tạng Thận thuộc hành Thủy, nên tạng Thận cũng dễ thụ bệnh. Nửa năm cuối "Thái dương hàn thủy tại tuyền", khí hậu giá lạnh. Hàn thủy thông ứng với tạng Thận, nên tạng Thận dễ bị tổn thương; mặt khác, Thủy khắc Hỏa, Tâm thuộc hành Hỏa, nên tạng Tâm cũng dễ thụ bệnh.

    Tóm lại: Năm Ất Mùi cần chú ý phòng ngừa Hỏa tà, Thấp tà và Hàn tà; mặt khác, cần chú ý dự phòng bệnh tật phát sinh ở các tạng Tâm, Tỳ, Phế và Thận. Thời xưa Ất Mùi là một năm khí hậu biến đổi tương đối bình hòa, ít phát sinh các bệnh hiểm nghèo. Tuy nhiên, trong điều kiện môi trường sinh thái bị ô nhiễm nặng, trái đất đang bị nóng lên như hiện nay, để bảo vệ sức khỏe và phòng trị bệnh tật, năm nay cần tăng cường phòng ngừa Hỏa tà.

    Phòng ngừa Hỏa tà

    Hỏa là là một loại dương tà, dễ gây tổn thương cho âm dịch. Người thể chất "Âm hư" hữu nhiệt thường dễ bị Hỏa tà khí xâm phạm và phát sinh loại bệnh ôn nhiệt. Biểu hiện chủ yếu bởi các chứng trạng như phát sốt, gai rét hoặc không sợ rét, đau đầu, vã mồ hôi, môi lưỡi khô háo, miệng khát uống nhiều, tâm phiền, ngực sườn đầy tức, tiểu tiện đỏ, đại tiện bí, đầu choáng mắt  hoa, ban chẩn, thổ huyết, nục huyết, tiện huyết, niệu huyết, ...

    Để dự phòng: Nói chung nên ăn uống thanh đạm, không uống rượu, không lạm dụng thức ăn cay nóng kích thích. Riêng  đối với người Âm hư đa hỏa, có thể dùng một số vị thuốc có tác dụng "Thanh nhiệt tả hỏa", "Tư âm lương huyết", như sinh địa hoàng, huyền sâm, mạch đông, liên tâm, trúc diệp, khổ sâm, hoàng liên, chi tử, đan sâm, thủy ngưu giác (sừng trâu), kim ngân hoa, xa tiền tử, hoàng bá, đại hoàng, đan bì, bạch mao căn, ...

    Phòng ngừa Hàn tà

    Hàn tà thuộc loại "Âm tà" dễ làm tổn thương "Dương khí", nên những người có cơ địa "Dương hư" cần đặc biệt chú ý phòng các bệnh như cảm lạnh, bụng đau nôn mửa do trúng hàn, tiêu chảy do hàn tà xâm phạm vào tràng vị, tinh thần trầm uất do Dương khí bị Hàn tà lấn át, .... Hàn tà còn có tính "ngưng kết", dễ làm cho sự vận hành của khí huyết bị ngưng trệ, dẫn tới các chứng đau nhức, như đau đầu, cơ bắp và xuơng khớp đau nhức kịch liệt (Hàn tý), tứ chi co rút, ...

    Để dự phòng, cần tăng cường vận động thân thể; đồng thời nên sử dụng thêm các loại thuốc, thức ăn có tác dụng trợ dương tán hàn, như can khương (gừng khô), nhục quế, đinh hương, cao lương khương (củ riềng), lá lốt, hồ tiêu, thịt bò, thịt dê, thịt chó, ...

    Hoặc có thể sử dụng thêm Món ăn - Bài thuốc: Thịt chó 200g, câu kỷ tử 15g, sơn dược 20g, ba kích 9g, thỏ ty tử 6g, can khương 10g, hành 3 củ, gia vị vừa đủ; các vị thuốc dùng vải sô buộc túm lại, thịt chó thái miếng, nấu thành món hầm ăn mỗi tháng vài lần.

    Người tố chất "Tâm Thận dương hư", dễ cảm mạo phong hàn, với những chứng trạng như phát sốt, sợ lạnh, không mồ hôi, chân tay lạnh, phiền táo, ỉa chảy, tức ngực, thở gấp, tâm loạn nhịp đập dồn từng hồi (Tâm quý), môi lưỡi tím tái, ... Để dự phòng, có thể dùng sinh khương, thông bạch (hành hoa) và đại táo (táo tàu); sắc nước uống thay trà trong ngày.

    Phòng ngừa Thấp tà

    Thấp là loại tà khí có tính chất trọng trọc (nặng đục), dễ dẫn tới các chứng bệnh như đầu nặng đau như bị bó chặt, mình mẩy nặng nề đau nhức (thấp tý), bụng đầy trướng, ăn không tiêu, kiết lỵ, đại tiện không thành khuôn, tiểu tiện đục, phù thũng, khí hư bạch đới, ...

    Để dự phòng, cần sử dụng thêm những vị thuốc có tác dụng "Kiện tỳ táo thấp". Ví dụ như, có thể dùng bán hạ chế (tẩm gừng sao) 3g, trần bì (vỏ quít để lâu ngày) 10g, thổ phục linh 10g, cam thảo 5g; sắc nước uống thay trà trong ngày.

2. Dự trữ thuốc men theo Vận Khí:

    Nguyên lý cơ bản của phép dùng thuốc chữa bệnh trong Đông y là: Lấy sự thiên lệch về tính năng của vị thuốc, để điều chỉnh sự thiên lệch (mất cân bằng) có tính bệnh lý, nhằm khôi phục trạng thái cân bằng, giúp cơ thể chiến thắng bệnh tật.

    Thí dụ, đối với tình trạng thiên lệch có tính bệnh lý, mà Đông y gọi là "thực nhiệt", cần sử dụng những vị thuốc có tính khổ hàn (vị đắng, tính lạnh) để thanh nhiệt; còn đối với chứng bệnh "hư hàn", cần sử dụng loại  thuốc cam ôn (ngọt, ấm) để chữa.

    Tính năng của vị thuốc do Khí và Vị hợp thành. Chất lượng của vị thuốc tốt hay xấu, không phải do ngoại hình, mà là do Khí Vị quyết định.

    Khí, còn gọi là tính, gồm 5 loại: Hàn (lạnh), Nhiệt (nóng), Ôn (ấm), Lương  (mát) và Bình (bình hòa - không nóng không lạnh).
    Vị gồm 5 loại: Toan (chua), Khổ (đắng), Cam (ngọt), Tân (cây) và Hàm (mặn).

    Đông y quan niệm, mỗi sinh thể (mỗi con người, mỗi cái cây, mỗi con vật, ...) đều là một "tiểu vũ trụ", cùng với "đại vũ trụ" hợp thành một chỉnh thể hữu cơ thống nhất. Nói theo ngôn ngữ hiện đại, mỗi sinh thể đều là một "hệ thống mở", tương thông với "hệ thống lớn" - tức môi trường vũ trụ chung quanh. Do đó, Khí Vị của vị thuốc chịu ảnh hưởng rất lớn của các quá trình khí hóa (vận động và biến hóa) trong trời đất (vũ trụ, môi trường sinh thái), nhất là vào sự biến thiên của thời tiết, khí hậu - cũng chính là sự biến thiên của Ngũ Vận và Lục Khí.

    Từ xưa, các thầy thuốc Đông y đã nhận thấy, chất lượng của vị thuốc, tức Khí và Vị của vị thuốc, không chỉ phụ thuộc vào khí hậu thời tiết 4 mùa trong năm, mà còn được quyết định bởi sự vận động của Ngũ vận và biến hóa của Lục khí.

    Do đó, hàng năm trước khi lập kế hoạch nuôi trồng, thu hái, chế biến và sử dụng dược liệu, thầy thuốc Đông y đều tiến hành các tính toán về Vận Khí học. Người xưa gọi đó là "tư tuế bị vật" (司岁备物) ."Tư - 司" là tổ chức, quản lý; "tuế - 岁" là năm - chỉ Tuế vận và Tuế khí hàng năm; "bị - 备" là chuẩn bị, dự trữ; "vật - 物" chỉ dược vật (药物), tức dược liệu, thuốc men. Nói cách khác là cần căn cứ vào sự biến động Vận Khí hàng năm, mà tiến hành thu hái, dự trữ dược liệu, thuốc men.

    Cùng với thời gian, kiến thức và kinh nghiệm tích lũy được trong công việc "tư tuế bị vật" càng ngày càng phong phú. Và trên thực tế, đã hình thành một chuyên khoa - nghiên cứu và ứng dụng các quy luật của Ngũ Vận Lục Khí trong dược liệu, mà người xưa gọi là "Vận Khí dược vật học" (运气药物学). Những năm gần đây, các nhà khoa học tại một số nước, đã nghiên cứu ứng dụng những kinh nghiệm của người xưa trong công việc "tư tuế bị vật" để nâng cao chất lượng dược liệu và đã thu được những kết quả hết sức khả quan.

    Nội dung "Vận khí dược vật học" hết sức phức tạp và phong phú. Ở đây "Thuốc vườn nhà" xin phép chỉ tóm lược một vài ứng dụng cụ thể.

    Cụ thể là khi gieo trồng, thâm canh cây thuốc, cần chú ý đến một số vấn đề như sau:

    (1) Đối với loại cây dược liệu sống một năm hoặc nhiều năm, cần căn cứ vào Tuế vận để lựa chọn thời điểm gieo trồng tối ưu. Cụ thể:

    - Đối với những loài cây dược liệu có tính ôn nhiệt, cần tiến hành gieo trồng vào những năm có Tuế vận là Hỏa vận;

    - Đối với những loài cây dược liệu có tính hàn lương, cần tiến hành gieo trồng vào những năm có Tuế vận là Thủy vận;

    - Đối với những loài cây dược liệu có tác dụng "Dưỡng âm sinh tân", cần tiến hành gieo trồng vào những năm có Tuế vận là Thổ vận hoặc Thủy vận;

    - Đối với những loài cây có tác dụng táo thấp, cần tiến hành gieo trồng vào những năm có Tuế vận là Kim vận.

    (2) Đối với những loài cây có thời vụ ngắn, nửa năm hoặc vài ba tháng, thì cần lựa chọn những năm có khí Tư thiên hay Tại tuyền, có thuộc tính Ngũ hành tương đồng với tính vị của vị thuốc. Vì khí Tư thiên chủ quản khí hậu trong nửa đầu của năm, còn khí Tại tuyền chủ quản khí hậu trong nửa cuối của năm.

    (3) Ngoài ra, để dược liệu chất lượng tốt, còn cần căn cứ vào mối tương quan giữ thuộc tính Ngũ hành của cây thuốc với thuộc tính Ngũ hành của Ngũ Vận, Lục Khí gia lâm hàng năm, mà lựa chọn thời gian thích hợp, để triển khai các biện pháp phòng ngừa thiên tai và trừ sâu bệnh, tăng cường chăm sóc. Trồng dược liệu, cần tránh dùng phân bón và thuốc hóa học. Do đó, việc ứng dụng Ngũ Vận Lục Khí với mục đích tăng sản lượng và chất lượng dược liệu, theo ý kiến chủ quan, có thể mở ra những triển vọng hết sức tốt đẹp.

Lương y THÁI HƯ

(Một số nội dung của bài viết đã được đăng tải trên "Sức khỏe & Đời sống" và "Cây thuốc quý" số Tết Ất Mùi)